Fundacja Kultury i Dziedzictwa Ormian Polskich

Przypadająca w bieżącym roku 75. rocznica śmierci wielkiego Polaka i patrioty ormiańskiego pochodzenia abp. Józefa Teodorowicza stworzyła niepowtarzalną okazję do przypomnienia tej zasłużonej dla Polski i Kościoła postaci. W Fundacji Kultury i Dziedzictwa Ormian Polskich zrodził się pomysł zorganizowania tygodniowych obchodów związanych ze wspomnianą rocznicą pod nazwą „Tydzień pamięci o ormiańskim arcybiskupie i polskim patriocie Józefie Teodorowiczu”. Uroczystości odbywały się w: Warszawie 30 listopada, w Katowicach 4 grudnia i w Krakowie 6–7 grudnia 2013 roku.

4 grudnia 2008 roku, w 70. rocznicę śmierci Arcybiskupa, Senat Rzeczypospolitej Polskiej przyjął uchwałę oddającą hołd najwybitniejszemu z polskich Ormian. Wydarzeniu towarzyszyła wystawa „Wielki zapomniany. Arcybiskup ormiański Józef Teodorowicz (1864–1938) – wybitny polski kapłan i mąż stanu", przygotowana przez Fundację Kultury i Dziedzictwa Ormian Polskich.

Inauguracja tegorocznego wspomnienia miała miejsce w Warszawie 30 listopada. W Warszawie, bo mimo że „lwowski”, to troska o sprawy ojczyzny wiązała Go z Warszawą często i znacząco. Uroczysta liturgia rozpoczęła się o godzinie 16 w dominikańskim kościele św. Jacka. Nieprzypadkowo w tej świątyni, ze względu na tradycyjne związki Ormian z dominikanami. W albumie Ormiańska Warszawa prof. Krzysztof Stopka pisząc o „duszpasterstwie rytu ormiańskiego w dawnej Warszawie” , odnotowuje: „Zasiedzieli już w Polsce Ormianie poradzili sobie z oswojeniem Warszawy dosyć łatwo. Przylgnęli tu do dominikanów, których dobrze znali ze Lwowa i Podola, a którzy z kolei dobrze znali ich kulturę, a nawet mieli między sobą wielu współbraci pochodzenia ormiańskiego”. Do dziś zachowało się w prezbiterium XVII-wieczne epitafium z brązu w języku staro ormiańskim – grabarze. Treść epitafium wzrusza niezmiennie i w języku polskim: „To jest grób pana Jakuba pielgrzyma, syna Minas, jerespochana z Jazłowca, spoczął w Chrystusie w roku 1132 [1683] dnia 20 czerwca”.

Śpiewaną liturgię ormiańskokatolicką sprawował ks. Rafał Krawczyk w asyście Jakuba Kopczyńskiego (jako diakona) i chórem męskim w składzie: Mateusz Gałuszka, Mirosław Górecki, Jakub Kopczyński, Paweł Moszkowicz, Piotr Stawarski. Do wygłoszenia kazania został zaproszony ksiądz Tadeusz Pikus, biskup pomocniczy Archidiecezji Warszawskiej. Rozpoczął je przekazaniem wiernym błogosławieństwa od księdza kardynała Kazimierza Nycza. Ksiądz biskup skupił się między innymi na sprawie głębokiej wiary, którą posiadł abp Teodorowicz, i która była Jego fundamentem, siłą i drogowskazem dla podejmowanych dzieł. A jeszcze przed rozpoczęciem mszy św., biskup Pikus przywitał się z każdym, który przybył do kościoła i z każdym członkiem wspólnoty zamienił kilka serdecznych słów. Zawiązana nić porozumienia i niezwykle uroczysty charakter sprawowanej liturgii, wyniosły myśli i dusze wiernych wysoko ponad kościelne sklepienie.

Po mszy św. goście przeszli do klasztornej sali, gdzie już czekały na nich wydawnicze i rękopiśmienne rarytasy. W najświeższej, okolicznościowej publikacji mowa jest o tym, że w Wirtualnym Archiwum Polskich Ormian udostępnionych jest kolejnych trzysta stron dokumentów związanych z abp. Józefem Teodorowiczem. „Są to materiały dotąd nieznane, rękopisy i maszynopisy ze zbiorów przechowywanych w Archiwum Polskich Ormian przy Fundacji Kultury i Dziedzictwa Ormian Polskich. Mamy nadzieję, że przez upowszechnianie wiedzy historycznej o tym niezwykłym Polaku ormiańskiego pochodzenia, patriocie, polityku i działaczu społecznym przyczyniamy się do promowania postaw patriotycznych i wzorców obywatelskich. Wydobywamy z zapomnienia tę część dziejów ojczystych i tę część kresowej historii, które abp Teodorowicz tworzył, a które wraz z nim skazane były na niepamięć przez 40 długich lat.” To credo animatorzy „Tygodnia pamięci” uzupełniają kalendarium życia Arcybiskupa, tekstem Jego kazania wygłoszonego na otwarcie Sejmu Ustawodawczego w 1919 roku (oryginał pierwszego odpisu kazania był wyłożony do wglądu w gablotce), programem „Tygodnia” oraz programem konferencji naukowej, do której abstrakty referatów zebrał i przygotował Tomasz Krzyżowski (Uniwersytet Papieski Jana Pawła II w Krakowie). Informacje zamykają obszerne noty o organizatorach a błogosławi Nerses Bedrosa XIX, Katolikos Patriarcha Cylicji dla Ormian Katolików „Posłaniem Ku Wiecznej Pamięci Arcybiskupa Teodorowicza”.

Na stoisku księgarskim wyłożone były również: wspomniana już Ormiańska Warszawa z winietą informacyjną „Nagroda KLIO 2013. I miejsce w kategorii varsaviana”, jesienne wydanie „Awedisu” oraz drugie wydanie płyty CD z kazaniami Arcybiskupa uzupełnionymi o współczesną interpretację jednego z nich, nagranym przez aktora Macieja Rayzachera. Zgromadzeni usłyszeli fragmenty tej interpretacji również na żywo. W folderze do płyty Jan Abgarowicz – prezes Fundacji Kultury i Dziedzictwa Ormian Polskich pisze: „Tysięczny nakład pierwszego wydania odtworzonych kazań abp. Teodorowicza rozszedł się w czasie krótszym, niż się spodziewaliśmy. Jedną z przyczyn takiej sytuacji, oprócz pracy FKiDOP i całego ormiańskiego środowiska nad popularyzacją osoby Arcybiskupa i jego dokonań, był powtórny pochówek księdza Arcybiskupa na Cmentarzu Obrońców Lwowa, zorganizowany 7 czerwca 2011 roku.”

Gości w refektarzu powitał gospodarz miejsca – przeor Maciej Adamski OP – odwołując się do tradycyjnych związków Ormian z dominikanami, a całość prowadzili Monika Agopsowicz i Armen Artwich. Najważniejszą częścią spotkania było uhonorowanie Ewy Abgarowicz – pierwszej prezes Fundacji Kultury Dziedzictwa Ormian Polskich. Wojewoda mazowiecki – Jacek Kozłowski, w imieniu prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej, nadał Jej Srebrny Krzyż Zasługi. Ewa Abgarowicz, przyjmując odznaczenie wysunęła na plan pierwszy licznie współpracujących z FKiDOP naukowców: historyków, archiwistów, konserwatorów, których udało jej się zaangażować do współpracy w czasie 8 lat społecznej pracy na stanowisku prezesa FKiDOP. Podziękowanie i gratulacje Ewie Abgarowicz, w imieniu Fundacji, złożyła Iwona Kotala-Skiba. Oklaski dla uhonorowanej długo nie milkły.

W środę 4 grudnia 2013 roku w sali nowoczesnego budynku Biblioteki Śląskiej miało miejsce uroczyste otwarcie wystawy przygotowanej przez Fundację Kultury i Dziedzictwa Ormian Polskich ¬¬– „Wielki zapomniany. Arcybiskup ormiański Józef Teodorowicz (1864–1938) – wybitny polski kapłan i mąż stanu”. Termin i miejsce wybrano nieprzypadkowo, gdyż właśnie w tym dniu minęła 75. rocznica śmierci tego wielkiego duchownego. Stolica Górnego Śląska wydawała się organizatorom jako najbardziej odpowiednim miejscem ze względu na słabo tu znane działania dyplomatyczne arcybiskupa Teodorowicza na rzecz przyłączenia Górnego Śląska do odrodzonego w 1918 roku państwa polskiego. Impreza ta była kolejnym wydarzeniem w ramach „Tygodnia pamięci” o Arcybiskupie.

28 plansz wystawionych w obszernym jasnym holu na parterze, tuż koło działu wypożyczalni, prezentuje się znakomicie i przyciąga uwagę korzystających z biblioteki, często studentów. Oglądając je można zapoznać się z pochodzeniem i kulturą polskich Ormian, oraz z życiem, działalnością religijną i publiczną arcybiskupa Józefa Teodorowicza, z jego literacką spuścizną, oraz z dokumentami i rękopisami, jakie udało się zgromadzić w FKiDOP.

Wernisaż odbył się w miłej atmosferze i zgromadził kilkadziesiąt osób. Swą obecnością zaszczycił to spotkanie prof. zw. dr hab. Józef Ciągwa z Katedry Prawa i Administracji, a zarazem przewodniczący Zarządu Towarzystwa Słowaków w Polsce. Jego zainteresowania naukowe obejmowały tematykę autonomii i ustawodawstwa śląskiego w okresie międzywojennym. Była obecna Joanna Janecka, kierownik Oddziału ds. Współpracy z Instytucjami, Mniejszościami Narodowymi i Repatriacji przy Urzędzie Wojewódzkim w Katowicach, reprezentująca także Magdalenę Szewczuk-Szturc, pełnomocnika Wojewody ds. Mniejszości Narodowych i Etnicznych. Nie zabrakło przedstawicieli Związku Ormian w Polsce im. Abp. Józefa Teodorowicza z panią prezes Anną Olszańską i Bogdanem Kasprowiczem, przewodniczącym rady parafialnej parafii ormiańskokatolickiej w Gliwicach na czele. Na wernisażu byli też dziennikarze, w tym Katarzyna Piotrowiak z Polskiej Agencji Prasowej, która przygotowała materiał prasowy.

W imieniu chorego prof. zw. dr hab. Jana Malickiego, dyrektora Biblioteki, zebranych powitała Monika Wieczorek z Działu Promocji Biblioteki. Słowo wstępne wygłosił prezes FKiDOP, Jan Abgarowicz. Przybliżył osobę arcybiskupa Teodorowicza i jego znaczenia dla Polaków oraz powiedział kilka słów o działaniach Fundacji na rzecz ratowania i przechowania zabytków ormiańskich w Polsce.

Dr Weronika Pawłowicz w swym obszernym referacie przedstawiła sylwetkę arcybiskupa szczególnie uwzględniając jego misję dyplomatyczną na rzecz przyłączenia Śląska do Polski. Przypomniała, że „wraz z innymi biskupami apelował do Górnoślązaków o głosowanie za Polską oraz przeciwstawiał się polityce niemieckich władz kościelnych, które pod karą suspensy zabraniały polskim księżom angażować się w sprawy plebiscytowe. W czasach śląskiego plebiscytu abp Teodorowicz zetknął się z Wojciechem Korfantym, którego niesłychanie cenił tak za patriotyzm, jak i za jego poglądy na sprawy społeczne i robotnicze. W następnych latach bronił go publicznie przed atakami przeciwników politycznych. Bardzo wyrazista osobowość. Docierał do sumień i nimi wstrząsał.”

Po strawie duchowej czekał nas pyszny ciepły poczęstunek ormiański przygotowany przez restaurację „Ararat” Karena i Katarzyny Mkrtczian w Katowicach. Wschodnie zapachy szaszłyków (chorowac) oraz pierogów (bertucz) podawanych z lawaszem i zielonymi sałatkami rozchodziły się po całym holu, sprzyjając swobodnym rozmowom i zawieraniu znajomości. Można też było skosztować słodyczy kuckich Ormian. Wiele osób pierwszy raz spotkało się z kuchnią ormiańską; bardzo spodobała im się żywiołowość i serdeczność serwujących.

Tak jak splecione flagi biało-czerwona i czerwono-niebiesko-pomarańczowa zawieszone przez organizatorów, niech przy okazji takich imprez zacieśniają się kontakty i przyjaźnie między Ślązakami, polskimi Ormianami i Ormianami z najnowszej emigracji, a wszelkim dobrym inicjatywom niech patronuje już wielki arcybiskup Józef Teodorowicz.

Kolejnym punktem programu była dwudniowa konferencja naukowa, zorganizowana przez Katedrę Historii Europy Środkowo-Wschodniej XIX i XX wieku Uniwersytetu Papieskiego Jana Pawła II w Krakowie we współpracy z Fundacją Kultury i Dziedzictwa Ormian Polskich. Sympozjum odbyło się w Krakowie w dniach 6–7 grudnia w gmachu Uniwersytetu przy ul. Bernardyńskiej 3.

Uroczystości rozpoczęto mszą św. w kaplicy uniwersyteckiej sprawowaną w intencji duszy zmarłego hierarchy, którą celebrował ks. prof. Józef Wołczański wraz z ks. prof. Władysławem Zuziakiem, rektorem Uniwersytetu. Po nabożeństwie odczytano „Posłanie ku wiecznej pamięci abp. Józefa Teodorowicza” nadesłane przez Nersesa Bedrosa XIX Katolikosa Patriarchę Cylicji dla Ormian Katolików. W liście skierowanym do uczestników konferencji patriarcha podkreślił, że „w ciągu 36 lat posługi Teodorowicz jako duchowny i arcybiskup, jako osoba publiczna, jako intelektualista i jako działacz społeczny i polityczny, wreszcie jako patriota stał się jedną z najbardziej znanych polskich osobistości w XX wieku – o wielkim autorytecie moralnym. Szczególnie ważne, że jako człowiek walczył o zjednoczenie obywateli i dlatego był otaczany powszechnym szacunkiem, i stał się symbolem jedności”.

Następnie rozpoczęły się obrady konferencji. Tematyka referatów była zróżnicowana, tak by zaprezentować różne etapy z życia arcybiskupa i ukazać jego wielowątkową działalność m.in. dokonania na polu pracy duszpasterskiej, kaznodziejskiej, politycznej i kulturalnej. W pierwszym referacie piszący te słowa przedstawił najistotniejsze wydarzenia z historii archidiecezji ormiańskiej we Lwowie za pontyfikatu abp. Teodorowicza (1902–1928), ukazując hierarchę jako pasterza powierzonej mu wspólnoty wiernych. Następnie ks. prof. Józef Wołczański (UPJPII) przedstawił relacje arcybiskupa z przedstawicielami episkopatu rzymskokatolickiego i greckokatolickiego w Polsce, wydobywając na światło dzienne ciekawe informacje pochodzące m.in. z prywatnej korespondencji hierarchów wszystkich trzech obrządków: łacińskiego, greckiego i ormiańskiego.

Prof. Krzysztof Krasowski (UAM) w referacie: Arcybiskup Józef Teofil Teodorowicz jako mąż stanu, zwrócił uwagę na różne aspekt działalności politycznej hierarchy, jego pracę w episkopacie oraz relacje z kard. Augustem Hlondem, Prymasem Polski. Tematykę zaangażowania bohatera konferencji w sprawy plebiscytów na Śląsku i jego konsekwencje przedstawiła dr Renata Król-Mazur (UJ) w referacie: „Afera Teodorowiczowska” czyli o watykańskiej misji abp. Józefa Teodorowicza w sprawie Górnego Śląska, natomiast dr hab. Andrzej A. Zięba (UJ) w wystąpieniu: Arcybiskup Teodorowicz w Warszawie, scharakteryzował działalność ormiańskiego hierarchy w stolicy Polski, zarówno w kontekście jego działalności politycznej, jak również udziału w uroczystościach religijnych, patriotycznych i kontaktów towarzyskich.

Aktywności ormiańskiego arcybiskupa w dziedzinie kultury i sztuki poświęcono dwa wystąpienia: dr Joanny Wolańskiej (IRSA, Kraków) pt. Rola arcybiskupa Józefa Teodorowicza w odnowieniu katedry ormiańskiej we Lwowie i odrodzeniu tożsamości narodowej Ormian lwowskich na początku XX wieku oraz dr Iriny Hayuk (Lwowska Akademia Sztuki) pt. Kulturalno-oświatowa działalność abp. Józefa Teodorowicza.

Niemniej ważnym aspektem działalności ormiańskiego hierarchy była jego aktywność jako kaznodziei. Temat pt. Myśl Boża względem Polski – kaznodziejstwo abp. Józefa Teofila Teodorowicza (1864–1938), zaprezentował ks. prof. Kazimierz Panuś (UPJPII), przywołując słynne kazania arcypasterza, ich wpływ na współczesnych słuchaczy oraz ich aktualność w dzisiejszym świecie. Natomiast ks. dr Stefan Klajman (UPJPII), w wystąpieniu: Praca literacko-naukowa arcybiskupa Józefa Teodorowicza, przeanalizował dorobek naukowy hierarchy, działa teologiczne, medytacje oraz publikacje na temat zjawisk mistycznych.

Cennych informacji o zasobach Archiwum Polskich Ormian przy Fundacji Kultury i Dziedzictwa Ormian Polskich dostarczyły dwa wystąpienia osób na co dzień zaangażowanych w prace Fundacji: Armena Artwicha, który zaprezentował zbiory Wirtualnego Archiwum Polskich Ormian oraz Krzysztofa Kubika, który scharakteryzował przechowywaną tam spuściznę archiwalną abp. Teodorowicza.

Ostatnie wystąpienie dotyczyło zagadnień genealogicznych rodziny Teodorowiczów. Opracowane zostało przez kilkuosobowy zespół badawczy, a wyniki wielomiesięcznych dociekań przedstawił Zbigniew Manugiewicz. Korzeni Józefa Teodorowicza, koligacji rodzinnych oraz losów jego najbliższej rodziny nie udało się jednak dotychczas dokładnie odtworzyć, dlatego temat ten wciąż pozostaje otwarty i z pewnością będzie kontynuowany.

Swoją obecnością obrady konferencji uświetnił kard. Stanisław Dziwisz, metropolita krakowski, kanclerz UPJPII. W krótkim przemówieniu przypomniał doniosłą rolę, jaką abp Teodorowicz odegrał dla Polski i Kościoła oraz wspomniał o wydarzeniach z 2001 r. kiedy papież Jan Paweł II odwiedził katedrę ormiańską we Lwowie podczas swojej pielgrzymki na Ukrainę. Kardynał zaznaczył, iż obowiązek pielęgnowania pamięci o arcybiskupie i jego zasługach spoczywa na pracownikach i studentach Wydziału Historii i Dziedzictwa Kulturowego UPJPII.

Konferencja odbyła się w niepowtarzalnej atmosferze, gdzie oprócz naukowców-referentów prezentujących wyniki swoich dociekań naukowych, obecni byli przedstawiciele Fundacji Kultury i Dziedzictwa Ormian Polskich, m.in. Jan Abgarowicz – prezes Fundacji, a także Armen Artwich – wiceprezes i Monika Agopsowicz; krewni abp. Teodorowicza m.in. dr Stefania Krzysztofowicz-Kozakowska, Eustachy Łazarski, Zbigniew Manugiewicz, prof. Teresa Znamierowska oraz przedstawiciele środowiska ormiańskiego z różnych stron Polski. Wśród przybyłych gości byli również świadkowie wydarzeń sprzed ponad 75 lat, pamiętający arcybiskupa oraz uroczystości pogrzebowe ormiańskiego hierarchy. Ich obecność i świadectwo wytworzyło niejako pomost łączący tamte czasy i wydarzenia ze współczesnością.

Sympozjum stało się okazją nie tylko do prezentacji wyników badań naukowych i ciekawych dyskusji, ale także do zawiązania nowych znajomości i kontaktów oraz wymiany informacji np. na temat materiałów archiwalnych dotyczących postaci abp. Teodorowicza przechowywanych w różnych instytucjach krajowych i zagranicznych. Było ono filmowane, co daje podstawę do uzupełnienia referatów o autorskie uzupełnienia i wybrane głosy w dyskusji.

Miejmy nadzieję, że w ślad za konferencją zostaną podjęte kolejne inicjatywy, tym bardziej, że w przyszłym roku celebrować będziemy kolejną rocznicę – 150. urodzin abp. Teodorowicza oraz 60. rocznicę męczeńskiej śmierci ks. infułata Dionizego Kajetanowicza (1878–1954), administratora archidiecezji ormiańskiej we Lwowie, osoby niezwykle zasłużonej dla środowiska Ormian polskich. Mamy nadzieję, że materiały pokonferencyjne zostaną opracowane i wydane drukiem w 2014 roku.

"Nie było ważniejszego wydarzenia narodowego bez jego udziału" - piszą autorzy okolicznościowej publikacji. Część kazań abp. zachowała się na płytach gramofonowych znajdujących się w Fundacji Kultury i Dziedzictwa Ormian Polskich. Przeleżały w niewielkim pudle (o średnicy ok. 30 cm i wys. 5 cm). Na płytach są daty z 1938 roku.